เหงือกปลาหมอ เป็นสมุนไพรชนิดหนึ่งจัดอยู่ในวงศ์ Acanthaceae พบในประเทศไทยมี 3 ชนิด คือ

1. เหงือกปลาหมอดอกขาว (Acanthus ebracteatus Vahl)
2. เหงือกปลาหมอดอกม่วง (Acanthus ilicifolius L.)
3. เหงือกปลาหมอเครือ (Acanthus volubilis Vahl)

ตามตำราแพทย์แผนโบราณแล้วมักนิยมใช้เหงือกปลาหมอดอกขาว (Acanthus ebracteatus Vahl)

ซึ่งมีสรรพคุณดังนี้

1. ลูกและเมล็ด รสเผ็ดร้อน มีสรรพคุณ ขับโลหิตระดู และขับโลหิต แก้ฝี ขับพยาธิ
2. ทั้งต้น รสเค็มกร่อย มีสรรพคุณ แก้พิษฝีดาษ ฝีภายใน แก้โรคผิวหนัง น้ำเหลืองเสีย ต้มอาบแก้พิษไข้หัว แก้ผื่นคัน ตำพอกปิดหัวฝี แผลเรื้อรัง เป็นยาอายุวัฒนะ
3. ใบ รสเค็ม แก้โรคผิวหนังผื่นคัน แก้ประดง แก้ฝีภายในและภายนอก
4. ทั้ง 5 ส่วน เป็นยาแก้ไข้หัว พิษฝี พิษกาฬ

ในอินเดีย

ใช้ยอดและใบอ่อนผสมน้ำเล็กน้อย ปิดแผลที่ถูกงูกัด ทั้งต้นใช้แก้โรคเกี่ยวกับหลอดลม และแก้ไอ นำมาต้มใช้เป็นยารักษาโรคธาตุพิการ

ในสิงคโปร์

ใช้เมล็ดเป็นยาแก้ไอ โดยต้มกับดอกมะเฟือง หรือดอกตะลิงปลิง เติมเปลือกอบเชย และน้ำตาลกรวด จิบแก้ไอ เมล็ดบดเป็นผงใช้พอกแก้ฝี หรือนำไปคั่วแล้วบดละลายน้ำกินแก้ฝี ฝักต้มรับประทาน เป็นยาขับโลหิต และแก้ฝี รากต้มเป็นยาดื่มแก้โรคงูสวัด

ภาพประกอบจาก: en.wikipedia.org

การไอ ช่วยขับสิ่งแปลกปลอมที่มากระตุ้นทางเดินหายใจ เช่น ควัน ฝุ่นละออง เสมหะ ออกจากทางเดินหายใจ ซึ่งจะทำให้เกิดอาการไอชั่วระยะเวลาหนึ่งเท่านั้น การไอติดต่อกันเป็นเวลานานจนเรื้อรัง เกิดจากหลายสาเหตุ เช่น หวัดจากการแพ้ หลอดลมอักเสบ ไอกรน วัณโรค

การรักษาจึงต้องรักษาสาเหตุของการไออื่น ๆ เพื่อคู่ไปด้วย ยาแก้ไอที่ต้องเลือกให้เหมาะสมกับลักษณะอาการไอ เช่น หากไอแห้ง ๆ ต้องใช้ยากดอาการไอ ซึ่งสมุนไพรในกลุ่มนี้ที่สำคัญ คือ ฝิ่น แต่ถ้าไอมีเสมหะควรใช้ยาแก้ไอละลายเสมหะ ซึ่งสมุนไพรในกลุ่มนี้แบ่งได้เป็น 3 กลุ่มย่อยตามสารสำคัญ คือ

1. กลุ่มที่มีสาระสำคัญเป็นน้ำมันหอมระเหย ได้แก่ เหง้าขิง หัวกระเทียม และผลดีปลี
2. กลุ่มที่มีสาระสำคัญเป็นกรด ซึ่งมีรสเปรี้ยว ได้แก่ มะขามเปียก น้ำมะนาว ผลมะขามป้อม และเนื้อสับปะรด และ
3. กลุ่มสมุนไพรอื่น ๆ ได้แก่ มะแว้งเครือ มะแว้งต้น และเพกา เป็นต้น

นอกจากนี้ ผู้ป่วยควรพักผ่อนมาก ๆ งดบุหรี่ อาหารทอด น้ำเย็น และพยายามดื่มน้ำอุ่นบ่อย ๆ หากอาการไม่ดีขึ้นใน 1 – 2 สัปดาห์ร่วมกับน้ำหนักลด หรือมีอาการรุนแรงขึ้นควรปรึกษาแพทย์

ตำรับยาแก้ไอสมุนไพรต่าง ๆ ตามตำราพื้นบ้าน

• กระเทียม ใช้กระเทียมและขิงสดอย่างละเท่ากัน ต่ำละเอียดละลายกับน้ำอ้อยสด คั้นน้ำจิบแก้ไอขับเสมหะ หรือคั้นกระเทียมกับน้ำมะนาวเติมเกลือใช้จิบ หรือกวาดคอก็ได้
• ขิง วิธีใช้ขิงเป็นยาแก้ไอมีอยู่หลายวิธี อาจใช้ต้มกับน้ำพอเดือด ชงด้วยน้ำเดือด หรือคั้นน้ำขิงโดยใช้กระสายยา คือ น้ำมะนาวก็ได้ ขนาดที่ใช้ตั้งแต่ 5 – 30 กรัม
• ดีปลี ใช้ดีปลีประมาณครึ่งผล ตำละเอียดเติมน้ำมะนาวและเกลือเล็กน้อย กวาดคอ หรือจิบบ่อย ๆ
• มะนาว ใช้น้ำมะนาว 1 ถ้วยชา ผสมน้ำตาลทราย 1 ช้อนโต๊ะ และเกลือเล็กน้อย ชงน้ำอุ่นดื่มบ่อย ๆ หรือน้ำมะนาว 1 ช้อนโต๊ะผสมน้ำผึ้ง 4 ช้อนโต๊ะ จิบแก้ไอ
• มะขาม ใช้มะขามเปียก 3 กรัม จิ้มเกลือรับประทาน หรือนำมะขามเปียกมาต้มกับน้ำ เติมน้ำตาล และเกลือเล็กน้อย
• มะขามป้อม ใช้ผลสดตำคั้นน้ำดื่มหรือกัดเนื้อเคี้ยวอมบ่อย ๆ
• มะแว้งเครือ/มะแว้งต้น ใช้ผลมะแว้งสด 5 – 6 ผล ล้างให้สะอาดเคี้ยวอมไว้ กลืนเฉพาะน้ำจนหมดรสขมแล้วคายกาก หรือจะกลืนทั้งน้ำและเนื้อก็ได้ หรือใช้ผลสด 5 – 10 ผล โขลกพอแตกคั้นเอาแต่น้ำ ใส่เกลือเล็กน้อยจิบบ่อย ๆ เวลาไอ
• เพกา ใช้เมล็ดครั้งละครึ่งถึง 1 กำมือ (หนัก 1 1/2 – 3 กรัม) ใส่น้ำประมาณ 300 cc. ต้มไฟอ่อนพอเดือดประมาณ 1 ชั่วโมงรับประทานวันละ 3 ครั้ง

ภาพประกอบจาก: www.freepik.com