หัวใจวาย, หัวใจล้มเหลว

ภาวะหัวใจวาย หรือ หัวใจล้มเหลว (Heart Failure) เป็นภาวะที่หัวใจไม่สามารถสูบฉีดเลือดไปเลี้ยงอวัยวะต่าง ๆ ทั่วร่างกายได้อย่างเพียงพอ โดยมีทั้งแบบเฉียบพลันและแบบเรื้อรัง ภาวะนี้เกิดได้กับคนทุกเพศทุกวัย แต่พบบ่อยในเพศชายที่สูงอายุ เนื่องจากมีปัจจัยเสี่ยงของโรคหัวใจและหลอดเลือด (Cardiovascular Risks) มากกว่าเพศหญิงและคนวัยวัยหนุ่มสาว ภาวะนี้หากเกิดสาเหตุบางอย่างที่รุนแรง เช่น โรคหลอดเลือดหัวใจอุดตัน และได้รับการรักษาที่ช้าหรือไม่ได้มาตรฐาน ก็อาจทำให้เกิดการเสียชีวิตได้อย่างรวดเร็ว
ภาวะหัวใจวายอาจเกิดอาการได้ทั้งแบบเฉียบพลัน (Acute Heart Failure) และแบบเรื้อรัง (Chronic Heart Failure) ขึ้นกับสาเหตุที่พบ นอกจากนี้ยังอาจจำแนกเป็นแบบที่การบีบตัวของหัวใจผิดปกติ (Systolic Heart Failure) ซึ่งหัวใจไม่สามารถสูบฉีดเลือดและออกซิเจนไปเลี้ยงร่างกายได้ดีเท่าที่ควร และแบบที่การคลายตัวของหัวใจผิดปกติ (Diastolic Heart Failure) เกิดจากหัวใจไม่สามารถคลายตัวเพื่อรับเลือดจากส่วนต่าง ๆ ของร่างกายได้ตามปกติ เป็นเหตุให้เลือดไหลเวียนเข้าสู่หัวใจได้น้อย
อาการ
เมื่อการทำงานของหัวใจลดลง จะส่งผลให้ระบบไหลเวียนโลหิตผิดปกติ เลือดไม่สามารถนำออกซิเจนไปเลี้ยงส่วนต่าง ๆ ของร่างกายได้อย่างเพียงพอ
ในระยะแรก ผู้ป่วยมักมีอาการหอบเหนื่อยเวลาออกแรงหรือทำงานหนัก อาจมีอาการหายใจลำบาก หายใจสั้น ไอ บางรายมีจุกแน่นลิ้นปี่ ปวดชายโครง หรือในบางรายอาจรุนแรงถึงขั้นเสียชีวิตเฉียบพลันได้ ต่อมาเมื่ออาการหนักขึ้นจะมีอาการอ่อนเพลีย หอบเหนื่อยแม้ว่าอยู่ในขณะพัก นอนราบไม่ได้ ต้องนอนหนุนหมอนให้ศีรษะสูง หรืออาจตั้งนั่งหอบ ปัสสาวะออกน้อย เท้าบวม ท้องบวม กรณีเป็นรุนแรง อาจมีเสมหะสีชมพู ตัวเขียว ริมฝีปากเขียว กระสับกระส่าย ใจสั่น และอาจเสียชีวิตได้ในที่สุด
เมื่อไหร่จึงควรไปพบแพทย์
เมื่อรู้สึกเหนื่อยง่ายเวลาออกแรง ออกกำลังกายได้น้อยกว่าปกติ หายใจลำบาก หายใจสั้น เหมือนหายใจไม่สุด เจ็บหน้าอก จุกแน่นลิ้นปี่ หรือมีอาการบวมที่ขาและข้อเท้า ควรรีบมาพบแพทย์เพื่อวินิจฉัยหาสาเหตุโดยเร็ว
สาเหตุ
ภาวะหัวใจวายสามารถเกิดได้จากหลายสาเหตุ ทั้งจากโรคเกี่ยวกับหัวใจและหลอดเลือด กลุ่มโรคประจำตัวหรือโรคเรื้อรัง รวมถึงพฤติกรรมเสี่ยงต่อสุขภาพบางประการ ทั้งนี้อาจเกิดขึ้นจากหลายสาเหตุร่วมกันก็ได้ ดังนี้
- กลุ่มโรคหัวใจและหลอดเลือด ได้แก่ ภาวะไขมันในเลือดสูง (Dyslipidemia) ทำให้เกิดภาวะหลอดเลือดหัวใจตีบตัน ส่งผลให้เกิดโรคกล้ามเนื้อหัวใจขาดเลือด โรคความดันโลหิตสูง (Hypertension) ทำให้กล้ามเนื้อหัวใจทำงานหนัก เพราะแรงดันเลือดที่สูง หากปล่อยทิ้งไว้กล้ามเนื้อหัวใจจะไม่สามารถทำงานได้อย่างปกติ จนเกิดภาวะหัวใจโต และหัวใจล้มเหลวได้ โรคหัวใจเต้นผิดจังหวะ (Arrhythmia) การเต้นของหัวใจที่ผิดปกติ เร็วไป ช้าไปหรือไม่สม่ำเสมอ สามารถทำให้เกิดภาวะหัวใจวาย เป็นลมหรือหมดสติได้ โรคเกี่ยวกับลิ้นหัวใจ (Valvular Heart Disease) เช่น ลิ้นหัวใจรั่ว จะมีการไหลย้อนกลับของเลือดที่หัวใจสูบฉีดออกไป กล้ามเนื้อหัวใจจึงต้องทำงานหนักขี้นเพื่อสูบฉีดเลือดให้เพียงพอตามที่ร่างกายต้องการ โรคกล้ามเนื้อหัวใจอักเสบ (Myocarditis) และโรคเยื่อหุ้มหัวใจอักเสบ (Pericarditis) การอักเสบที่กล้ามเนื้อและเยื่อหุ้มหัวใจ จะส่งผลให้หัวใจมีความสามารถในการทำงานลดลง ทั้งนี้โรคทั้งหมดที่กล่าวมา สามารถนำไปสู่ภาวะหัวใจวายได้
- กลุ่มโรคประจำตัวหรือโรคเรื้อรัง ได้แก่ โรคเบาหวาน โรคอ้วน โรคปอดเรื้อรัง ไตวายเรื้อรัง คอพอกเป็นพิษ ภาวะโลหิตจางรุนแรง ขาดวิตามินบางชนิดรุนแรง ภาวะหยุดหายใจขณะหลับ โรคเหล่านี้หากควบคุมและรักษาไม่ถูกต้องสม่ำเสมอ สามารถนำไปสู่ภาวะหัวใจวายได้
- ยาบางชนิด เช่น อาจเพิ่มความเสี่ยงต่อการเกิดภาวะหัวใจวายได้ ดังนั้นการใช้ยารักษาโรคทุกชนิดควรอยู่ในการดูแลของแพทย์ในสาขาที่เกี่ยวข้อง
- การดื่มแอลกอฮอล์จัด จะมีผลเสียต่อกล้ามเนื้อหัวใจ จนอาจทำให้เกิดภาวะหัวใจโตและหัวใจวายได้ (Alcoholic Cardiomyopathy)
- การสูบบุหรี่ (Cigarette Smoking) บุหรี่เป็นปัจจัยเสี่ยงสำคัญของโรคหลอดหลอดเลือดหัวใจอุดตันเฉียบพลัน อาจนำไปสู่ภาวะหัวใจวาย และเสียชีวิตเฉียบพลันได้
การวินิจฉัย
แพทย์จะทำการซักประวัติ อาการ ตรวจร่างกาย เพื่อวินิจฉัยและหาสาเหตุของโรคเบื้องต้น และหากสงสัยว่ามีภาวะหัวใจวาย แพทย์อาจจะพิจารณาตรวจพิเศษบางอย่าง เพื่อความแม่นยำในการวินิจฉัย ได้แก่ การตรวจเลือด เพื่อดูการทำงานของอวัยวะในระบบต่าง ๆ ของร่างกาย การตรวจคลื่นไฟฟ้าหัวใจ (Electrocardiogram, ECG) ดูการทำงานของกระแสไฟฟ้าภายในหัวใจ การเอกซเรย์ทรวงอก เพื่อดูภาวะน้ำท่วมปอด อาจมีการตรวจวัดระดับสาร NT-proBNP ในเลือด ซึ่งจะช่วยในการวินิจฉัยภาวะหัวใจวายได้รวดเร็วและแม่นยำขึ้น การตรวจด้วยคลื่นเสียงสะท้อนความถี่สูง (Echocardiogram) เป็นการใช้อุปกรณ์ปล่อยคลื่นเสียงความถี่สูง เพื่อตรวจการทำงานของหัวใจ และตรวจหาสาเหตุบางประการของหัวใจวายที่ซ่อนอยู่ เช่นภาวะหัวใจโต ลิ้นหัวใจตีบหรือรั่ว โรคหัวใจแต่กำเนิด เป็นต้น และอาจมีการฉีดสีหลอดเลือดหัวใจ (Cardiac Catheterization) เพื่อวินิจฉัยภาวะและรักษาโรคหลอดเลือดหัวใจตีบตัน เป็นต้น
การรักษา
สิ่งพิจารณาหลักในการรักษาภาวะหัวใจวาย คือต้องรีบค้นหาสาเหตุของโรคและรักษาให้ได้ทันท่วงที เพราะบางสาเหตุก็สามารถรักษาหายขาดหรือดีขึ้นมากได้ เช่น โรคคอกพอกเป็นพิษ หรือภาวะโลหิตจางรุนแรง แต่หากสาเหตุนั้นไม่สามารถรักษาให้หายขาด ก็อาจรักษาเพื่อควบคุมโรคให้ส่งผลกระทบต่อร่างกายน้อยที่สุดได้ ทั้งนี้ในการรักษาภาวะหัวใจวาย จำเป็นต้องพิจารณาจากหลาย ๆ ร่วมกัน ได้แก่ สาเหตุหลัก ชนิดและความรุนแรงของภาวะหัวใจวาย เพศและอายุของผู้ป่วย โรคที่พบร่วม เป็นต้น หลังจากนั้นแพทย์จะเลือกวิธีการรักษาที่เหมาะสมสำหรับผู้ป่วยแต่ละราย เพื่อควบคุมอาการให้ส่งผลกระทบต่อการทำงานของอวัยวะต่าง ๆ รวมถึงกระทบต่อการทำงานของตัวหัวใจเองให้น้อยที่สุด ควบคู่ไปกับการรักษาโรคที่เป็นสาเหตุหลัก ทั้งการใช้ยา การติดอุปกรณ์ช่วยการทำงานหัวใจ การผ่าตัด และการปรับเปลี่ยนรูปแบบการใช้ชีวิต ตัวอย่างเช่น
- การรักษาด้วยยา บางครั้งอาจต้องใช้หลาย ๆ ตัวร่วมกัน เช่น ยาโรคหัวใจ ยาขับปัสสาวะ ยาเพิ่มการบีบตัวของหัวใจ ยาขยายหลอดเลือด ยาต้านเกล็ดเลือด ยาต้านภาวะหัวใจเต้นผิดจังหวะ รวมถึงยาที่รักษาโรคร่วมของผู้ป่วย เช่น ยาลดความดันโลหิต ยาเบาหวาน และยาลดไขมันในเลือด เป็นต้น
- การรักษาโดยการผ่าตัด ในบางกรณีแพทย์อาจพิจารณาเลือกการผ่าตัด เพื่อรักษาสาเหตุบางอย่างของโรคหัวใจวาย ตัวอย่างเช่น การผ่าตัดซ่อมแซมหรือผ่าตัดเปลี่ยนลิ้นหัวใจ กรณีที่ภาวะหัวใจวายเกิดจากความผิดปกติที่ลิ้นหัวใจ การผ่าตัดทำบอลลูนขยายหลอดเลือดหัวใจและใส่โครงขดลวดค้ำยัน (Percutaneous Coronary Angioplasty with Balloon and Stent) เพื่อรักษาภาวะกล้ามเนื้อหัวใจขาดเลือด การผ่าตัดบายพาสหลอดเลือดหัวใจ (Coronary Artery Bypass Graft: CABG) เป็นการผ่าตัดนำหลอดเลือดจากส่วนอื่นของร่างกายมาทำทางเบี่ยงของทางเดินเลือดใหม่เพื่อให้ไหลเวียนไปเลี้ยงหัวใจดีขึ้น การผ่าตัดติดตั้งเครื่องช่วยสูบฉีดเลือด (Left Ventricular Assist Devices) ในกรณีหัวใจห้องล่างซ้ายไม่สามารถทำงานได้ปกติ และในกรณีที่ผู้ป่วยมีอาการหัวใจวายรุนแรง และการรักษาด้วยวิธีอื่น ๆ ไม่ได้ผล แพทย์อาจพิจารณาผ่าตัดปลูกถ่ายหัวใจ (Heart Transplant)
- การรักษาโดยการติดอุปกรณ์ช่วยการทำงานหัวใจ บางกรณีแพทย์อาจพิจารณาติดอุปกรณ์ช่วยการทำงานของหัวใจ เช่น เครื่องกระตุ้นหัวใจ (Pacemakers) ในกรณีที่ผู้ป่วยมีอัตราการเต้นของหัวใจที่ช้ากว่าปกติ เครื่องกระตุกไฟฟ้าหัวใจถาวร (Implantable Cardioverter Defibrillators) ในกรณีที่ผู้ป่วยมีอาการหรือมีความเสี่ยงต่อภาวะหัวใจเต้นผิดจังหวะ เครื่องกระตุ้นหัวใจชนิดถาวร (Cardiac Resynchronization Therapy) เพื่อช่วยให้หัวใจทำงานได้ดีขึ้น เป็นต้น
- การปรับเปลี่ยนรูปแบบการใช้ชีวิต ที่สำคัญ ได้แก่ การเลิกเหล้าและบุหรี่ การออกกำลังกายอย่างพอเหมาะ (ควรอยู่ภายใต้คำแนะนำของแพทย์) ห้ามทำงานที่ต้องออกแรงสูง เลือกรับประทานอาหารที่มีประโยชน์ และหลีกเลี่ยงอาหารที่มีรสชาติเค็มจัด รวมถึงยาและอาหารเสริมบางชนิดก็ต้องปรึกษาแพทย์ก่อนรับประทานเสมอ
ข้อแนะนำและการป้องกัน
- ปฏิบัติตามคำแนะนำของแพทย์อย่างเคร่งครัด ผู้ที่มีโรคประจำตัว หรือภาวะที่เป็นปัจจัยเสี่ยงของภาวะหัวใจวาย เช่น โรคความดันโลหิตสูง โรคเบาหวาน โรคหัวใจและหลอดเลือด โรคอ้วน ภาวะหยุดหายใจขณะหลับ ทั้งนี้เพื่อลดความเสี่ยงที่เกิดภาวะหัวใจวาย
- ปรับพฤติกรรมในด้านการกินอาหาร โดยเลือกกินอาหารให้ถูกหลักโภชนาการ หลีกเลี่ยงอาหารที่เสี่ยงทำให้เกิดโรค เช่น อาหารเค็ม อาหารที่มีคอเลสเตอรอลสูง เช่น เนื้อสัตว์ติดมัน ไข่แดง เครื่องในสัตว์ กุ้ง หอย ปลาหมึก อาหารที่มีไขมันชนิดอิ่มตัวสูง เช่น ไอศกรีม ขนมที่ทำจากแป้ง ขาหมู ไส้กรอก เนยแข็ง อาหารที่ทำโดยการผัดหรือทอด เป็นต้น โดยเปลี่ยนมาเน้นการกินอาหารจำพวกปลา ผักสด ธัญพืชที่ไม่ขัดสี ถั่วเหลือง ผลิตภัณฑ์จากถั่วเหลือง เช่น เต้าหู้ อาหารที่มีไฟเบอร์สูง เช่น เมล็ดทานตะวัน เมล็ดฟักทอง ข้าวโพดต้ม แก้วมังกร กล้วย มันเทศ กะหล่ำปลี โดยทำแบบ ต้ม แกง ยำ นึ่ง อบหรือย่าง
- การออกกำลังกายและควบคุมน้ำหนักให้เหมาะสม การออกกำลังกาย รวมถึงการควบคุมน้ำหนักให้เหมาะสมเป็นสิ่งจำเป็น ทั้งนี้ผู้ป่วยควรเข้ารับคำแนะนำในการวางแผนการออกกำลังกาย และการกินอาหารอย่างเหมาะสมจากแพทย์ เพื่อให้เกิดประสิทธิภาพสูงสุด
แหล่งข้อมูล : แนวทางเวชปฏิบัติเพื่อการวินิจฉัยและการดูแลรักษาผู้ป่วยภาวะหัวใจล้มเหลว พ.ศ. 2557 โดยสมาคมแพทย์โรคหัวใจแห่งประเทศไทยในพระบรมราชูปถัมถ์ ร่วมกับชมรมหัวใจล้มเหลวแห่งประเทศไทย 2016 ESC Guidelines for the diagnosis and treatment of acute and chronic heart failure. European Heart Journal doi:1093/eurheartj/ehw128. 2017 ACC/AHA/HFSA Focused Update of the 2013 ACCF/AHA Guideline for the Management of Heart Failure. Circulation. 2017;136:e137–e DOI: 10.1161/CIR.0000000000000509
ภาพประกอบจาก : www.freepik.com